پهپادها در ایران: زرادخانه‌ای رو به رشد و پیامدهای ژئوپلیتیکی

ایران به سرعت به عنوان یک بازیگر مهم در توسعه، تولید و استقرار وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (UAVs)، که معمولاً به عنوان پهپاد شناخته می‌شوند، ظهور کرده است. آنچه که به عنوان برنامه‌ای متمرکز بر مهندسی معکوس فناوری‌های به دست آمده آغاز شد، به یک صنعت داخلی پیشرفته تبدیل شده است که هم بر قابلیت‌های نظامی ایران و هم بر پویایی امنیت منطقه‌ای تأثیر می‌گذارد. این مقاله به بررسی تاریخچه، وضعیت فعلی، قابلیت‌ها و پیامدهای ژئوپلیتیکی برنامه پهپادی ایران می‌پردازد.

سیر تکامل برنامه پهپادی ایران

برنامه پهپادی ایران در ابتدا به شدت به کسب فناوری از خارج از کشور، به ویژه از طریق مهندسی معکوس پهپادهای آمریکایی ScanEagle که در اوایل دهه 2000 به غنیمت گرفته شده بود، متکی بود. این امر پایه و اساس مهمی برای توسعه داخلی فراهم کرد. با این حال، با گذشت زمان، ایران به طور قابل توجهی قابلیت‌های بومی خود را افزایش داده و وابستگی به منابع خارجی را کاهش داده است.

• مراحل اولیه (دهه ۲۰۰۰): در درجه اول بر مهندسی معکوس پهپادهای غنیمت گرفته شده تمرکز داشت. غنیمت گرفتن اسکن ایگل نقشی محوری داشت.
• گسترش (دهه ۲۰۱۰): افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، که منجر به تولید طیف وسیع‌تری از پهپادها با قابلیت‌های متنوع شد.
• مرحله فعلی (۲۰۲۰ – تاکنون): تمرکز بر فناوری‌های پیشرفته مانند مهمات پرسه‌زنی (پهپادهای کامیکازه)، افزایش استقامت و فناوری هجومی. صادرات پهپادها به نیروهای نیابتی نیز از ویژگی‌های کلیدی است.

انواع پهپادهای ایرانی و قابلیت‌های آنها

ایران به مجموعه متنوعی از پهپادها افتخار می‌کند که بر اساس نقش‌ها و قابلیت‌هایشان طبقه‌بندی می‌شوند. این پهپادها از پهپادهای کوچک و تاکتیکی برای شناسایی تا پهپادهای بزرگ‌تر و پیچیده‌تر با قابلیت حمل سلاح را شامل می‌شوند.

• پهپادهای شناسایی: شاهد-۱۲۹ (که اغلب با پریدیتور آمریکایی مقایسه می‌شود)، مهاجر-۶. این پهپادها قابلیت‌های اطلاعاتی، نظارتی و هدف‌یابی (ISTAR) را فراهم می‌کنند.
• پهپادهای رزمی: شاهد-۱۳۶ (یک پهپاد پرسه زن، که به طور گسترده در اوکراین استفاده می‌شود)، قدس-۱ (یک پهپاد پرسه زن دیگر). این پهپادها برای حمله مستقیم به اهداف طراحی شده‌اند.
• مهمات پرسه زن (پهپادهای کامیکازه): تمرکز قابل توجه توسعه ایران. این پهپادها اساساً موشک‌های یکبار مصرف هستند و روشی نسبتاً ارزان برای حمله به اهداف ارائه می‌دهند.
• پهپادهای عمودپرواز (VTOL): یاسر، شاهد-۲۸۵. انعطاف‌پذیری در استقرار و عملیات را فراهم می‌کنند.

گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که پهپادهای ایرانی به طور فزاینده‌ای به ویژگی‌های پیشرفته‌ای از جمله موارد زیر مجهز شده‌اند:

• قابلیت‌های بهبود یافته‌ی ردگیری GPS.
• سیستم‌های جنگ الکترونیک پیشرفته (EW).
• سیستم‌های هدایت دقیق
• توانایی عملیات دسته جمعی، دفاع‌های کوبنده.

مطالعات موردی و استقرارهای قابل توجه

پهپادهای ایرانی در چندین درگیری و موقعیت به کار گرفته شده‌اند که کاربرد عملیاتی و تأثیر آنها را نشان می‌دهد.

• سوریه: به طور گسترده توسط نیروهای تحت حمایت ایران در سوریه مورد استفاده قرار می‌گیرد و قابلیت‌های شناسایی و حمله را فراهم می‌کند.
• یمن: توسط شورشیان حوثی، ظاهراً با حمایت ایران، برای حمله به اهدافی در عربستان سعودی و امارات متحده عربی مستقر شده است.
• عراق: علیه نیروهای آمریکایی و شرکای ائتلاف در عراق، به ویژه پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، استفاده شد.
• اوکراین (۲۰۲۲-تاکنون): روسیه از پهپادهای شاهد-۱۳۶ به طور گسترده در حملات به زیرساخت‌های اوکراین استفاده کرده است و نگرانی‌هایی را در مورد انتقال فناوری ایران ایجاد کرده است. اوکراین با موفقیت این پهپادها را رهگیری و تجزیه و تحلیل کرده و اطلاعات ارزشمندی به دست آورده است.

حمله به تانکرهای نفتی *خیابان مرسر* در سال ۲۰۲۱، که توسط ایالات متحده و بریتانیا به ایران با استفاده از یک پهپاد انتحاری نسبت داده شد، پتانسیل استفاده از پهپادهای ایرانی در حملات دریایی را برجسته کرد.

ناو پهپادبر :

ناو پهپادبر ایران، «شهید محمدنظری»، بزرگ‌ترین کشتی جنگی ایران است. این ناو قادر به حمل و پرتاب پهپادهای رزمی، شناسایی و عملیاتی است و توانایی حضور در آب‌های دوردست را دارد.

پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقدامات متقابل

برنامه پهپادی ایران پیامدهای ژئوپلیتیکی قابل توجهی دارد و بر ثبات منطقه‌ای و امنیت بین‌المللی تأثیر می‌گذارد.

• نمایش قدرت منطقه‌ای: پهپادها به ایران اجازه می‌دهند تا قدرت خود را فراتر از مرزهای خود نمایش دهد، از متحدان خود حمایت کند و دشمنان خود را به چالش بکشد.
• جنگ نامتقارن: پهپادها ابزاری نسبتاً ارزان برای ایران جهت شرکت در جنگ نامتقارن علیه دشمنانی که از نظر فناوری برتر هستند، فراهم می‌کنند.
• نگرانی‌های مربوط به گسترش سلاح‌های هسته‌ای: انتقال فناوری پهپاد به بازیگران غیردولتی و گروه‌های نیابتی منطقه‌ای، نگرانی‌هایی را در مورد تشدید تنش و بی‌ثباتی ایجاد می‌کند.
• افزایش تنش‌ها: استقرار و حملات پهپادها به تشدید تنش‌ها در خاورمیانه کمک می‌کند.

اقدامات متقابلی که برای مقابله با تهدید پهپادهای ایرانی به کار گرفته می‌شود عبارتند از:

• توسعه فناوری‌های ضد پهپاد (مثلاً سیستم‌های پارازیت‌انداز، سلاح‌های انرژی هدایت‌شده).
• سیستم‌های دفاع هوایی پیشرفته.
• تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه پهپادی ایران
• تبادل اطلاعات و همکاری بین شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی.

نتیجه‌گیری

برنامه پهپادی ایران دستخوش تحول قابل توجهی شده و از اتکا به مهندسی معکوس به یک صنعت داخلی پیشرفته تبدیل شده است. این کشور اکنون دارای زرادخانه متنوعی از پهپادها است که قادر به شناسایی، حمله و نقش‌های مهمات گشت‌زنی هستند. استقرار این پهپادها در درگیری‌های خاورمیانه و اخیراً در اوکراین، اثربخشی عملیاتی و اهمیت ژئوپلیتیکی آنها را نشان می‌دهد. پرداختن به چالش‌های ناشی از برنامه پهپادی ایران نیازمند رویکردی چندوجهی است که شامل اقدامات متقابل فناوری، تلاش‌های دیپلماتیک و همکاری بین‌المللی برای کاهش خطرات برای امنیت منطقه‌ای و جهانی می‌شود. توسعه و گسترش مداوم فناوری پهپادهای ایران همچنان یک نگرانی اساسی برای سیاست‌گذاران و تحلیلگران امنیتی است.